Toen ze het strijden na twee eeuwen moe waren, tekenden katholieken en protestanten in 1648 het Verdrag van Westfalen. Vanaf dan respecteerden de Europese staten elkaars soevereiniteit. Het recht om interne aangelegenheden te regelen zonder inmenging van buitenaf.
De 17e eeuw is om wel meer redenen interessant. Nadat hij een droom had, ontdekt René Descartes de moderne wiskunde. Thomas Hobbes legt in Leviathan dan weer de basis voor een nieuwe staatkunde.
In die staatkunde neemt de soeverein een centrale plaats in. De Leviathan, dat is een almachtige maar welwillende heerser aan wie de burgers hun recht op het gebruik van geweld overdragen. Enkel op die manier, redeneert Hobbes, kunnen Europeanen het uitzichtloze geweld van de godsdienstoorlogen achter zich laten. Iedereen heeft immers zo zijn overtuigingen. Toestaan dat mensen hun onenigheden met geweld oplossen, dat is geen goed idee. En dus krijgt de politie het monopolie op geweld.
Descartes, Hobbes en nog wat anderen openen deuren. Doen het denken evolueren. Moderniserende Europese staten baseren zich al snel op de rationaliteit van Descartes en de Leviathan van Hobbes. Vanaf nu wordt alles bezien met het oog van de rede. Objectief. Â Als paddenstoelen springen nieuwe beroepen uit de grond. Boekhouders, journalisten, professoren, economen, bankiers, consultants. Ze objectiveren en ze professionaliseren. De overheid behandelt iedereen gelijk. Of toch ongeveer. Europa drijft de richting uit van een verlichte, rationele maatschappij. Of toch min of meer. Met dank aan de afstandelijke, koele rede van de wetenschap en de filosofie.
In de 20ste eeuw komt daar de welvaartsstaat bovenop. De overheid, dat is niet langer de nachtwaker van Adam Smith. Ze bemoeit zich nu met alles en met iedereen. En daarvoor trekt ze steeds meer bevoegdheden naar zich toe.
In de 19e eeuw beslaan regeringen in Europa slechts een handvol ministers. Ministers van binnenlandse en buitenlandse zaken, van landsverdediging. Zoiets. Een milieu- of sociaal beleid, dat was er immers niet.
Vandaag worden we bestuurd door een ware batterij bewindvoerders die over alles en nog wat hun zeg doen. Ministers van milieu, energie, onderwijs, samenleven, cultuur, sociale zaken, volksgezondheid, sport. Je kan het zo gek niet bedenken of er is een beleid voor.
En daar houdt het niet bij op. In onze complexe wereld doen al die ministers een beroep op experten. Rond onze regeringen zweeft vandaag een zwerm technocraten die niet alleen hun eigen wijken betrekken, maar in hun eigen realiteit leven. De VN, het IMF, de Wereldbank, de Wereld Gezondheidsorganisatie, de Wereldhandelsorganisatie en ga zo maar verder. Ze zitten allemaal vol vet betaalde experten die overheden advies verlenen.
Leuk, zou je denken, dan worden we goed bestuurd. Maar er is een adder. Geen addertje. Een adder. Ik zou zelfs zeggen: een slang. Want als burger, als mens ontneemt al dat uitdijende bestuur je het recht om zelf te beslissen over je bestaan. Andere mensen, al dan niet verkozen, beslissen voor en over jou. En wat doe je als die anderen hun macht gaan misbruiken?
Neem covid-19. Over het nut van de vaccins bestaat intussen onenigheid alom, om nog maar te zwijgen over de ethiek van een gedwongen vaccinatie. Maar Emmanuel Macron, nog steeds president van Frankrijk, gaf onlangs toe niet-gevaccineerden in zijn land zoveel mogelijk de duvel aan te doen. Rationeel? Welwillend? Objectief?
Ook bij ons instrumentaliseert de overheid individuele grondrechten dat het een lieve lust is. Al maandenlang vegen onze overheden ze vierkant aan hun laars om het die geschifte niet-gevaccineerden zo moeilijk mogelijk te maken. Moesten sommigen kunnen, ze sluiten ons op in kampen. Een neutrale Leviathan?
De Verlichtingsconsensus -objectiviteit en gelijkheid staan garant voor maatschappelijke vrede- spat dezer voor onze ogen uiteen. Objectieve journalisten, eerlijke bankiers, gewetensvolle bestuurders, je moet ze met een vergrootglas zoeken. De bewindvoerders van onze heerlijke nieuwe wereld hebben niet-geprikten niet alleen hun culturele en een deel van hun sociale rechten ontnomen, in de zorg hebben ze ook al hun recht op arbeid onder voogdij gezet. Het doet er niet toe dat de vierde golf het hardst toesloeg precies daar waar de bevolking het meest geprikt is. Het vaccin werkt. En die niet-gevaccineerden, die mottige feestverstoorders, die moeten we een stevig lesje leren. Dat kan tellen als een uiting van verlicht bestuur.
Wat doe je als burger wanneer je eigen overheid stelselmatig de vloer aanveegt met de basisregels van de maatschappij? Wanneer ze meer dan een miljoen niet-geprikte burgers schaamteloos discrimineert en pest?
Toegegeven, je kan naar de rechter stappen in de hoop dat voor je neus een gewetensvol iemand plaatsneemt. Maar dat zal de malaise niet oplossen, het kost tijd en geld. Veel geld.
Voor de goede verstaander is er intussen meer aan de hand dan un parfum de crise. Als de overheid zich niet langer gedraagt als die welwillende Leviathan die iedereen kleurenblind en gelijk behandelt, dan stelt dat het sociaal contract van de Verlichting in vraag. Nu presidenten zonder schaamte hun macht misbruiken om burgers de duvel aan te doen en beleidsmakers allerhande met grondrechten categoriek de vloer aanvegen, moeten we de overdracht van soevereiniteit aan de machthebbers herbezien. Herbevestigen dat mensen, burgers in principe soeverein zijn. Dat in onze maatschappij de Leviathan ons dient en niet omgekeerd.
Al te veel is vandaag immers het idee ontstaan dat burgers een stapel vee zijn die anderen naar eigen goeddunken naar de slachtbank leiden. Ons spaargeld verdampt voor onze ogen. Met dank aan ons verlicht bestuur. Meer dan een miljoen burgers in dit land zijn een aanzienlijk deel van hun grondrechten kwijt. Met dank aan ons verlicht bestuur. De overheid heeft al een miljard aan covid-19 gespendeerd zonder dat de crisis is bezworen. Met dank aan ons competent, verlicht bestuur.
In Frankrijk fluistert men graag dat ook de president dagelijks het kleine kamertje bezoekt. Ook hij -of zij- is uiteindelijk maar een mens.
Het wordt tijd dat we nadenken over het mandaat dat we generaties terug aan de Leviathan gegeven hebben. Nadenken of het nog wel zin heeft allemaal. Of we ons echt door zij die ons moeten dienen in de verdomhoek laten drummen.
Nadenken of we nog wel zin hebben in types als Emmanuel Macron, de mottige pestkop.
